Ժամը՝ 09:30
Ուղևորության առաջին կանգառ՝ Արենիի Սուրբ Աստվածածին եկեղեցի և հոգևոր երգերի կատարում:
«Գետը համայնքում» նախագծի շրջանակում սեպտեմբերի 9-10-ը կրթահամալիրի լրագրողական խմբերը տիար Բլեյանի և նախագծի համակարգող Քնարիկ Ներսիսյանի հետ Սևանում էին:
Ստորև ներկայացված են նախագծի արդյունքում ստեղծված պատումները, ռադիոթողարկումները, ֆիլմերը`
Դադարները մեր ճամփորդության ամենախոսո՞ւնն էին…
Դեպի Սևան — Պատմում է 5-1 դասարանի սովորող Քրիստինա Գասպարյանը:
Երկու հետաքրքիր օր Սևանում — Պատմում է 5-1 դասարանի սովորող Ամալյա Ազատյանը:
«Գետը Համայնքում» նախագիծը- Պատմում է 4-րդ դասարանի սովորող Հասմիկ Սարգսյանը:
Ճամփորդություն դեպի Սևան — Պատմում է 5-1 դասարանի սովորող Վերոնիկա Խաչատրյանը:
Սևանի ափին — Պատմում է 4-րդ դասարանի սովորող Սոնա Սարգսյանը:
«Հյուսիսափայլ» ռադիո
«Գետը համայնքում» նախագծի մեկնարկը «Հարթակ» ակումբում
«Հյուսիսափայլ»-ի հաղորդումը Սևանից
Երկար ու հետաքրքիր ճամփորդություն — Հարավային դպրոցի լրագրողների խումբ
Երևան-Սևան-Երևան — Պատմում է Ավագ դպրոցի սովորող Արեն Պողոսյանը:
Գետիկի և Աղստևի գրկախառնությունը
Երևան-Սևան-Երևան — Պատմում է Ավագ դպրոցի սովորող Արեն Պողոսյանը:
Հարցազրույց Սեմյոնովկա գյուղի տեղաբնակչի հետ
Գետը համայնքում նախագծի իրագործման մասին
Դեռևս 883թ. Իշխանաց իշխան հայոց ապագա Աշոտ Առաջինը թագավորը (885-990թթ), Վրաց աշխարհից վերադառնալիս գալիս է Սևան` Մաշտոց Վարդապետին (ապագա Մաշտոց Եղիվարդեցի կաթողիկոս Ամենայն հայոց 897-898թթ.) տեսակցելու և նրա նշանավոր անապատին շնորհում է շրջակա գյուղերը ինչպես նաև Տիրոջ Կենաց փայտի Աստվածընկալ փրկական Սուրբ նշանը…
Ճանապարհին կայանած վայրում հետագայում ձևավորվել է վանական համալիր, որի պաշտոնական թվագրումը հաստատված է 10-րդ դար: Աստվածընկալ Սուրբ Խաչ եկեղեցին որոշ ընդմիջումներով գոյատևել է մինչև 17-րդ դարը: Սկզբից ի վեր հնամենի եկեղեցու տեղում վերակառուցվել է նոր եկեղեցի: Աստվածընկալ Սուրբ Խաչ եկեղեցին հարակից տարածքների հետ միասին համարվել է, որպես Սևանի մենաստանի վանքապատկան կալվածք: Եկեղեցու ներկայիս տեսքը և շինարարական նոր կառուցապատումները իրականացվել են երկրորդ աշխարհամարտից հետո ընկած ժամանակահատվածում` 1950-60թթ. Մայր Սաթենիկի (1899-1969թթ.) կողմից: Վերջինս իր կտակի համաձայն թաղված է եկեղեցու բակում: Եկեղեցու շրջակայքում պահպանվել է Քառատափ միջնադարյան գյուղատեղին, ինչպես նաև Քրիստոսից առաջ, առաջին հազարամյակը թվագրվող ամրոցի ավերակներ, գերեզմանոցներ, խաչքարեր, տապանագրեր: Եկեղեցին գտնվում է Սևանա լճի հյուսիսային հատվածում` Գեղարքունիքի մարզի Ծովագյուղի վարչական տարածքում, որի շրջակայքում պահպանվել են նաև «Քանդած ժամ» եկեղեցու ավերակները, որոնք թվագրվում են 16-17-րդ դարերը:
Ծովագյուղի ներկայիս տարածքում գեղատեսիլ աղբյուրի հարևանությամբ գտնվում է նաև 13-րդ դ. թվագրվող «Ավազով աղբյուրի» կամ ինչպես տեղացիներն են ավաղաղումով կոչում «Ազով աղբյուրի» մատուռը;
Ծովագյուղը միջնադարյան աղբյուրներում հիշատակվում է Ճապոտիկ, Ճիպոտիկ անվանումներով: Սակայն մոնղոլական արշավանքների ընթացքում` 1236թ-ից ներառյալ Ճապոտիկ գյուղը հայաթափվում է և դառնում է մոնղոլ-թաթարական հրոսակախմբերի թատերաբեմ-ճամբար և կոչվում է Չիբուխլու: Ուշագրավ և հատկանշական է, որ սա առաջին բնակավայրն էր Գեղարքունիքում, որ ստացավ թուրք-թաթարական անվանում: 1603-1604թթ. Պարսից Ծահ Աբասի սոսկալի կործանարար արշավանքների ժամանակաշրջանում Ճիպոտիկ-Չիբուխլուն մասամբ հրդեհվել և ավերվել է, սակայն հարակից հայաբնակ բնակավայրերի հետ ամբողջությամբ ամայացել է 17-րդ դարի վերջերին: 17-րդ դարի վերջերին մինչև 19-րդ դարի 28-30 թվականները այստեղ բնակվել են քոչվոր խաշնարած թուրքալեզու կարափափախ ցեղերը…
Ռուս-թուրքական պատերազմից հետո (1828-1829թթ.) Անդրիանապոլիսի հայտնի պայմանագրի համաձայն 2.09.1829թ. Արևելյան Հայաստան վերաբնակեցված հայերից մեծ թվով ընտանիքներ պատմական Բայազետի (Դարոյնք) Արծափ գյուղից, հաստատվում են Չիբուխլու գյուղում (Արծափ գյուղը, որը հայտնի էր իր բերդով` գտնվում է Դարոյնք-Բայազետից հյուսիս-արևմուտք: Այս բերդի մոտ 650թ. հայոց սպարապետ Թեոդորոս Ռշտունին հայկական մի փոքրիկ զորագնդով ոչնչացրել է արաբական 3000 հոգուց բաղկացած բանակը, որը կազմում է Հայաստան ներխուժած արաբական զորքերի մի մասը: Ըստ հիշատակությունների Արծափի ավերակները առ այսօր նշմարվում են)…
1828-1930թթ. արյուն, ավեր, տեղահանություն: Արծափցի գաղթականների հոգնած քարավանը երկար ճամփա դեգերելով հաստատվում է Կոտայքի ներկայիս մարզի Թայչարուխ (Մեղրաձոր) և Ղարաջորան (Արայի) գյուղերում: Իսկ մյուս մասը (ավելի քան 170 տնտեսություն) հասնում է Գյոկչայի` Սևանա լճի հյուսիսային ափ, որտեղով գետ էր հոսում: Պատմում են, որ երբ գաղթականների սայլն անցել է գետով, անիվները կարմրել են առատ ձկների արյունից, այստեղից էլ գետը ստացել է իր անունը` Ձկնգետ, իսկ գյուղը հետևաբար անվանվել է պատմական Քառաթափի տեղում Ճիպոտիկ, իսկ հետագայում Չիբուխլու: 1935թ. գյուղը վերանվանվեց Ծովագյուղ…
Չիբուխլու-Ծովագյուղը ունեցել է իր Սուրբ Աստվածածին ծխական եկեղեցին, որի հիմքում 1868թ. ձևավորվել է եկեղեցական-ծխական դպրոց: Որոշակի ընդհատումներից հետո Սուրբ Աստվածածին եկեղեցու ծխական դպրոցը վերաբացվել է 1907թ.-ին:…2008թ. մեծ հանդիսությամբ նշվեց Ծովագյուղի անվանի արձակագիր Մուրացանի անունը կրող այդ դպրոցի 140 ամյակը: Չիբուխլու գյուղը ունեցել է Սուրբ Գևորգ անունը կրող մասունք, որը տեղափոխվել է Նոր Բայազետ քաղաքի առաջնորդանիստ եկեղեցի: Բնակիչները խնդրել են իրենց վերադարձնել այդ մասունքը և նրա եկամուտներից տրամադրել իրենց նորակառույց դպրոց-ուսումնարանին: 1868 դեկտեմբերի 16-ին Սուրբ Էջմիածնի սինոդը ընդառաջել է խնդրագրին: Ուշագրավ է, որ Չիբուխլու-Ծովագյուղ այցելել է անվանի արձակագիր Մուրացանը (1854-1908թթ.) ով հարուստ տեղեկություններ է հաղորդում բնակավայրի կյանքի և կենցաղի վերաբերյալ իր հանրահայտ «Առաքյալը» վիպակում 1902թ.: Համաձայն վիպակի` գյուղի ծխատեր քահանան էր Տեր Վանին իսկ նրա օգնականն էր տիրացու Մոսին: Պատմությունը հավաստում է, որ համաձայն Մուրացանի «Առաքյալը վիպակի» գյուղում «…37թվին (1837թ.) հոկտեմբերի 6-ին չորեքշաբթի օրը մեծազոր կայսր Նիկոլայ Պավլիչը եկել ա մեր Չիբուխլում մին գիշեր կացել…): Ուշագրավ է, որ այստեղ հյուրընկալվել և գիշերել նաև 1893թ. Ամենայն հայոց կաթողիկոս ընտրված Մկրտիչ Խրիմյան Հայրիկը, որը այստեղով է ժամանել Մայր աթոռ Սուրբ Էջմիածին:
1862թ. Չիբուխլու է այցելում անվանի հայագետ, հնագետ Տեր Մեսրոպ արքեպիսկոպոս Սմբատյանցը, որը հարուստ տեղեկություններ է հաղորդում ինչպես նաև հատուկ հիացմունքով և դրվատանքով է խոսում Չիբուխլեցիների հյուրընկալության և պատրաստակամության մասին իր «Տեղագիր Գեղարքունի-Ծովազարդ Գավառի…» Վաղարշապատ 1895թ. հանրահայտ աշխատության մեջ, որտեղ ասվում է «…Սրտաբաց և առավել հյուրասեր են գյուղի բնակիչները»: Ձմռանը քանի-քանի հայ ազգի և այլ ազգի ճանապարհորդներ, դեպի Թիֆլիս կամ Երևան գնալու միջոցին շաբաթներով և ամսով բքարգել լինելով`մնում են գյուղացոց ձրի պարգևներով և ապահով անցնում ու գնում: Եվ մանավանդ թե քանի-քանիսին են այս գյուղացոց շնորհիվ ու հոգածությամբ ազատվել բքո ճիրաններից…»:
Իսկապես, կարծես աշխարհից զատված, անջատված ու լքված, իսպառ մոռացված ու ժամանակի գնացքից ուշացած մի «ղարիբ» ուղևոր էր այս գյուղը: Մեծ քաղաքների աղմուկից և բաբախուն կյանքից զատված ու անջրպետված` հպարտ լռությամբ ծվարել էր լեռների գրկում` չկամենալով խաթարել ոչ ոքի անդորրը:
Իր խոր ու անամոք վերքը ժամանակի մշտահոլով երթի մեջ արժանապատվորեն տանում էր ու սպիացնում` դարդին դարման խնդրելով սեգ սարերից: Կորուսյալ էրգրի այրող կսկիծը սրտներում` արյունառուշտ թուրքերի երախից մազապուրծ եղած վշտալուկ արծափցիները իրենց համար հուսո խարսխակայան դարձրին քարքարոտ Հայաստանի այս բքառատ ու խստաշունչ անկյունը:
Մաքառեցին տարերային բնության դաժան քմահաճույքների դեմ, տևական ու սրտմաշուկ խավարի ճանկերում հևացին դառնագին, սակայն տոկացին և արծվենի խիզախությամբ մարտահրավեր նետեցին փոթորկուն աշխարհին և փորձություններով լի դարերին:
Եկան ու հավերժ մնալու և տունուտեղ կառուցելու հույսով մնացին: Մնացին, որ շենանա ամայի հողն այս, դառնա այգի ու այգեստան:
Ծովագյուղցու նկարագիրը ամբողջացնելու, առավել համապարփակ ներկայացնելու համար հարկ է նշել, որ գաղթական արծափցիները, պարտադրված էին ճանապարհ ընկնել իրենց մայր ոստանից: Հասնելով Արևելյան Հայաստան` տարագիր արծափցիները պետք է ընտրեին Փամբակ-Արեգունյաց ողորկ լեռներն ու այս գետը` Ձկնգետը, որպեսզի մեղմեին իրենց ներսում ահագնացող լքյալ օջախի կարոտը: Այս ընտրությունը նաև լեռնեցու խրոխտ բնավորության արգասիք էր: Նմանատիպ մեկնությունը լիովին կբավարարեր մեծն Մուրացանին, որն իր կերտած հերոսի միջոցով զարմանում էր. «Ինչն է ստիպել այս մարդկանց այս չոր ու ցամաք լանջերին կպչելու»:
Սակայն արծափցին կպավ այս հողին, այս հողը դարձավ նրա ձեռքին զենք ու զրահ, սուր և վահան, ամրոց ու բերդ, հավատքը, խաչ և ավետարան մահաբեր ոսոխի դեմ պայքարում: Արծափցին տքնեց, բայց երբեք չտնքած այս հողի ծանրությունից. քարը գլորեց ու նրա տեղը սերմ պահ տվեց հողին: Այսպես համատարած քարե ժայռն ու ապառաժը նահանջեցին ու բերքաբեր հող այն դարձավ: Այսպես կյանքն այս հողի վրա` ծովագյուղցին հայացքը կապուտաչյա Գեղամա լճին, համառ տքնությամբ ու պայծառ տեսլականով առաջ գնաց, հանուն լուսավոր հարատև ապագայի և լուսաշող անսպառ հաղթանակների հավատամքով:
Հեղինակ`
Տեր Մեսրոպ քահանա Երիցյան
Գեղարքունյաց թեմի Սևանի և տարածաշրջանի հոգևոր հովիվ
Սեւան թափվող ամենաջրառատ գետ համարվող Արգիճին վայրկյանում լիճ է տեղափոխում 16,9 խմ ջուր, այն դեպքում, երբ այս գետի
վտանգավոր ելք համարվում է վայրկյանում 110 խմ-ն:
Սեւան թափվող հաջորդ ամենաջրառատ գետը Գավառագետն է, որն այժմ լիճ է տեղափոխում վայրկյանում 4,30 խմ ջուր` վայրկյանում 30,5 խմ վտանգավոր ելքի դիմաց:
Մասրիկ գետի համար վտանգավոր ելք է համարվում վայրկյանում 14,2 խմ ջրի քանակությունը, մինչդեռ այժմ այս գետի ելքը վայրկյանում կազմում է 5,60 խմ:
Ձկնագետի համար վտանգավոր ելք է դիտվում վայրկյանում 32,5 խմ ջուրը, մինչդեռ այժմ այն կազմում է ընդամենը 3,56 խմ: Չորս-հինգ անգամ վտանգավոր ելքերից ցածր են մնու
նաեւ Վարդենիս եւ մարտունի գետերը:
Իսկ Արփա-Սեւան թունելային ջրատարով ապրիլի 15-ին Սեւանա լիճ է մուտք եղել մոտ 1 միլիոն խորանարդ մետր, 2013 թվականի ընթացքում` 10 միլիոն 898 հազար խմ ջուր:
Սեւանա լճի մակարդակը 2013 թվականի ապրիլի 16-ին ծովի մակարդակից գտնվել է 1900, 24 մետր բարձրության վրա, ինչը 1 սանտիմետրով ցածր է
մնում նախորդ տարվա նույն օրվա նիշից: Իսկ ապրիլի անցած 15 օրերի ընթացքում Սեւանի մակարդակը բարձրացել է 5 սանտիմետրով
Այն Հայկական լեռնաշխարհի 3 խոշոր լճերից է, որոնց հնում հայերը ծով էին անվանում (Սևանը ունեցել է Գեղամա ծով և Գեղարքունյաց ծով անունները): Այն ամենախոշոր լիճն է Կովկասում, ինչպես նաև աշխարհի քաղցրահամ ամենաբարձր մեծ լճերից է:
Սևանա լճի հայելու բացարձակ բարձրությունը մոտ 1897մ է, առավելագույն խորությունը՝ 80մ, մակերեսը՝ 1260ք.կմ, երկարությունը՝ 70կմ, առավելագույն լայնությունը՝ 55կմ, ծավալը՝ 58 մլրդ.խ.մ: Լճի մակերեսին, ջրի միջին ջերմաստիճանը ամռանը լինում է 18°-23°: Ձմռանը Սևանը մասամբ սառցակալում է:
Լիճը բաղկացած է երկու անհավասար մասերից՝ Մեծ Սևան և Փոքր Սևան: Դրանք իրար են միանում մոտ 5կմ լայնության նեղուցով, որը գտնվում է Արտանիշ և Նորադուզ թերակղզիների միջև: Լճի ափամերձ գոտին հարավում և արևելքում ցածր է և կազմում է տափարակ հարթություն: Սակայն հյուսիսում և հյուսիս-արևելքում այն բարձր է, նեղ ու ժայռոտ:
Լիճը շրջապատում են արևմուտքից՝ Գեղամա լեռները, հյուսիսից՝ Արեգունյաց լեռները, արևելքից՝ Սևանա լեռները և հարավից՝ Վարդենիսի լեռները:
Սևանա լիճ են թափվում 28 գետ, որոնցից նշանավոր են Գավառագետը, Արգիճին, Մարտունին, Կարճաղբյուրը, Մասրիկը, Ձկնագետը: Դուրս է հոսում միայն Հրազդան գետը:
Սևանա լիճը ունի տեկտոնահրաբխային ծագում:Երկրաբանական տեսակետից Մեծ Սևանը իրենից ներկայացնում է հին միջլեռնային ճկվածք, որտեղ ջրային ավազան է եղել դեռևս երկրաբանական վաղ անցյալում: Առանձին լիճ գոյություն է ունեցել նաև Փոքր Սևանի տեղում:
Երիտասարդ հրաբխային լավաները արգելափակելով Փոքր Սևանի ելքը, բարձրացրել են ջրի մակարդակը: Այն միացել է Մեծ Սևանին և ստեղծվել է միասնական լճային ավազան՝ այժմյա Սևանը: Լճի հյուսիսային մասում գտնվում էր Սևանա կղզին, որը ջրի մակարդակի արհեստական իջեցման հետևանքով դարձել է թերակղզի:
Լիճը բարերար ազդեցություն է ունենում ափամերձ տարածքի բնության վրա և պահպանում է ամբողջ ավազանի բնական հավասարակշռությունը: Տնտեսական մեծ առժեք են ներկայացնում լճի ջրային և ձկնային պաշարները: Սևանա լճի ջրերով են սնվում Արարատյան դաշտը ոռոգող ջրանցքների մեծ մասը, ինչպես նաև Հրազդանի կասկադի բոլոր 6 էլեկտրակայանները:
20-րդ դարի 40-50թթ. մարդն իր միջամտությամբ խախտեց Սևանա լճի բնական վիճակը: Կառուցվեց Սևան-Հրազդան ոռոգչաէներգետիկ համալիրը, խորացվեց Հրազդան գետի ակունքը և բաց թողնվեց ջրի պաշարների մի մասը: Ջրի մակարդակը իջավ 19մ-ով, իսկ մակերեսը կրճատվեց 12%-ով:
Ջրի մակարդակի իջեցման հետևանքով, օգտագործելով ցամաքած հատվածները, հնարավոր դարձավ կառուցել Սևանի հյուսիսարևելյան ափով անցնող երկաթգիծը և ավտոխճուղին: Ջրային հաշվեկշռի նոր փոփոխություն կատարվեց 48,3կմ երկարություն ունեցող Արփա-Սևան ջրատար թունելի կառուցմամբ: Մուտքի բաղադրիչն ավելացավ տարեկան 250մլն.խ.մ-ով: Սևանի բնապահպանական խնդիրների լուծմանը նպաստելու համար՝ լճավազանում ստեղծվել է «Սևան» ազգային պարկը:
Սևանը մեծ առժեք է ներկայացնում նաև զբոսաշրջիկության տեսակետից: Նրա ափամերձ տարածքում սփռված են բազմաթիվ բրոնզեդարյա «կիկլոպյան» կոչվող ամրոցներ (Լճաշեն, Հայրավանք): Լճի ցամաքած հատվածում կատարված հնագիտական պեղումներից պարզվել է, որ 3500 տարի առաջ Սևանի զգալի մասը ցամաք է եղել: Այնտեղ եղել են բնակավայրեր, որտեղ բնակչությունը զբաղվում էր երկրագործությամբ և անասնապահությամբ:
Պահպանվել են նաև բազմաթիվ ուրարտական դարաշրջանի կառույցներ և արձանագրություններ (Վելիկուխի, Ռուսայի արձանագրությունը): Եվ, իհարկե, կան նաև միջնադարյան կառույցներ՝ Սևանավանքը, Հայրավանքը և այլն:
Սևանի հետ են կապված բազմաթիվ պատմական մեծ նշանակություն ունեցող իրադարձություններ: Սևանի ճակատամարտին է վերաբերվում Մուրացանի «Գևորգ Մարզպետունի» պատմավեպի «Ծովամարտ» գլուխը:
Աշնանը շատ գեղեցիկ տեսարան են ստեղծում բարձր լեռներից ջրային հայելու վրա իջնող վիթխարի ամպերը: Արևոտ եղանակներին Սևանը շշմեցնում է իր՝ շերտ-շերտ դասավորված կապույտ գույնի երանգներով, իսկ ամպամած եղանակին ջինջ կապույտը դառնում է խստաշունչ երկաթագույն: Կարող է թվալ, որ Սևանը երկնքի կտոր է երկրի վրա: Այն Հայաստանի բնության գոհարն է:
Արարատյան դաշտից հյուսիս-արևելք ընկած է Սևանի բարձրալեռնային ավազանը, որի գրկում տարածվել է հրաշագեղ Սևանա լիճը՝ հայ ժողովրդի բազմադարյան պատմության բոլոր իրադարձությունների մշտական վկան։
Շուրջտարյա նախագիծ
Նախագծի առանցքում՝ Սևանի ավազան, ավազան թափվող գետեր
